Idee voor een Wiki artikel? Lees in dit artikel hoe je kunt helpen!
Rijtuig
Een rijtuig, koets of wagen is een vervoersmiddel op wielen, getrokken door een of meer trekdieren, meestal paarden. Bij het mennen worden deze benamingen vaak door elkaar gebruikt, maar in de onderverdeling spreken we voornamelijk over rijtuig.
Wat is een Rijtuig
Rijtuig, (-en), vervoersmiddel op twee of vier wielen, ingericht op vervoer van personen. De eerste rijtuigen werden getrokken door een of meer trekdieren (meestal paarden), later werden deze trekdieren vervangen door een motor.
Koets
Een koets is een vierwielig rijtuig, getrokken door een of meer trekdieren (meestal paarden). In tegenstelling tot een boerenwagen of een kar is een koets goed geveerd en vaak gesloten (of overdekt met een beweegbare kap), waardoor de passagiers comfortabel kunnen zitten en beschermd zijn tegen weer en wind. Aan de zijkanten van een koets bevinden zich meestal portieren, soms met raampjes. Koetsen worden over het algemeen vanaf de bok bestuurd door een koetsier, die meestal geassisteerd wordt door een groom.
Wagen
Wagen, vervoersmiddel op vier wielen, bedoeld om personen of goederen te vervoeren. De eerste wagens werden geduwd door mankracht of getrokken door een of meer trekdieren (meestal paarden), later werden deze trekdieren vervangen door een motor. Naast een vierwielige wagen kennen we ook de kar, een tweewielige wagen, bestemd voor het vervoer van goederen.
Geschiedenis
Het woord koets is afgeleid van de plaatsnaam Kocs, een dorpje bij de plaats Gyür in Hongarije, waar het keizerlijk wagenpark was gehuisvest. De koetsen bestonden destijds uit vier riemen die tussen twee assen werden opgehangen met daarop een lichtgebouwde cabine. De paarden werden gestuurd door een ruiter die op het linker paard zat. Deze rijtuigen waren in tegenstelling tot ongeveerde boerenwagens zeer comfortabel.
Andere personen beweren dat het woord koets het Franse woord "coche" komt.
Huidig gebruik
Tegenwoordig, nu we steeds meer goederen en personen vervoeren met motorische voertuigen zoals auto’s, vrachtwagens, schepen en vliegtuigen, heeft de koets zijn oorspronkelijke functie verloren. Wel wordt er bij het mennen nog gebruik gemaakt van rijtuigen. Er wordt onderscheidt gemaakt tussen mensport, aangespannen sport, het rijden met authentieke aanspanningen, mendurance en recreatief rijden.
Type rijtuigen
Er worden twee typen rijtuigen onderscheiden:
- Tweewielige rijtuigen
- Vierwielige rijtuigen
Aanspanning
Een andere manier van verdeling van de rijtuigen is:
Landaanspanning
In de jaren twintig werden de eisen voor landaanspanningen bij deelname aan concoursen gestandaardiseerd. Het paard en rijtuig moesten in verhouding met elkaar zijn, de aanspanning moest veilig zijn en het geheel een nette uitstraling tonen. Hierbij werden de kleuren van land of streek vaak doorgevoerd in het harnachement of de rijtuigen.
Rijtuigen die onder de landaanspanningen worden gerekend zijn:
- Friese Sjees
- Drentse- en Westfriese Sjees
- Tilbury
- Utrechtse- of tentwagen
- Achenbachwagen
- Feld- en jachtwagen
- Boodschappenwagen
- Selbstfahrer
Kledingeisen
Voor de landaanspanningen mogen streekgebonden traditionele klederdrachten worden gedragen. Voor de rest zijn de volgende eisen opgesteld:
Heer
- vlotte sportieve hoed (geen brede rand)
- grijs, donkerblauw of donkerbruin kostuum
- niet opvallend overhemd met das, sokken passend bij de kleur van het kostuum
- schoenen niet opvallend en passend bij de kleur van het kostuum
- varkensleren handschoen
- kniedek van een neutrale kleur
(Indien men verkiest met hoge hoed te rijden, draagt de eigenaar van de aanspanning een grijze hoge hoed de groom en/of koetsier een zwarte hoge hoed.)
Dame
- vlotte sportieve hoed (geen brede rand)
- mantelpak, kleur overeenkomend met die van het rijtuig
- hoog gesloten blouse
- sportieve schoenen met een klein hakje
- varkensleren handschoenen
- kniedek van een neutrale kleur.
Koetsier en groom
- zowel een lange broek als rijbroek
- jas voorzien van spliten (achter of aan beide zijden)
- wit overhemd, zwarte das of plastron
- schoenen, passend bij de kleur van het kostuum
- bij de rijbroek, zwarte leren laarzen
- varkensleren handschoenen
- kniedek van een neutrale kleur.
Kleding Koetsier en groom zijn gelijk aan elkaar.
Splitsing tussen Sport en Authentiek
Bij de klassementsritten wordt alleen gebruik gemaakt van authentieke rijtuigen. Bij de mensport is in principe elk rijtuig toegestaan, mits deze voldoet aan de juiste spoorbreedtes (in klasse 3&4) en het een geremde wagen betreft waarvan de voorkant onderdoor kan draaien.. Maar doordat er steeds meer op snelheid wordt gereden en er veel wordt gevergd van de wagens, wordt dit in de praktijk niet meer gedaan. Aangespannen sport wordt met concourswagens gereden. Hierdoor is er een opdeling gekomen tussen de soorten rijtuigen:
- Wedstrijdwagen, waaronder de marathonwagen
- Recreatiewagen
- Presentatiewagen, waarbij er gebruik wordt gemaakt van authentieke- of modernere uitvoeringen van de:
- Concourswagen
Onderhoud
Onderdelen
- Bok
- Schulp
- Voetenplank
- Paddestoel
- Vaste evenaar
- Voorstel
- Hals
- Achterstel
- Trede
- Achterportier
- Bak of kast indien dit een gesloten ruimte voor passagiers betreft
- Schamelbout of torenbout
Onderhoud
Authentiek rijtuig: Een rijtuig moet regelmatig worden gewassen worden, afhankelijk van het gebruik. Maak bij regenachtig weer direct na thuiskomst het rijtuig schoon en droog. Om verkleuring te voorkomen mag het rijtuig nooit in de zon opdrogen. Droog na het wassen het leerwerk af. Na het drogen is het aan te raden om lakleer in te wrijven met een in (lijn)olie of soms diesel gedrenkte doek. Hierna uitwrijven met een zachte zijden doek om de glans terug te krijgen. Bewaar leren kappen, zeilen en schorten nooit opgerold om verkleuring te voorkomen. De kap van een rijtuig hoort gespannen te zijn als het rijtuig wordt opgeslagen. Bekleding regelmatig borstelen en zachtjes uitkloppen. Zorg ervoor dat het rijtuig regelmatig gelucht wordt om vocht te mijden en aanslag van het koperwerk te voorkomen. Patentassen horen om de paar maanden te worden gesmeerd.
Modern rijtuig: Een modern rijtuig is van ander materiaal gemaakt en bedoeld om in ruiger terrein te rijden. Het materiaal is daar ook veel beter tegen bestand. Hierdoor wordt er bij het onderhoud op andere onderdelen gelet. Spuit de wagen regelmatig af met een hoge druk reiniger en droog de eventueel nat geworden bokkussens direct af en controleer de schijfremmen. Controleer na iedere rit of er geen staartharen tussen de astappen en de naaf zijn gekomen. Draai regelmatig alle bouten en moeren goed vast en controleer deze op metaalmoeheid. Spuit de draaikrans maandelijks in met vet. Controleer de wiellager op speling. Kijk regelmatig naar de bout van de spoorstok waarmee deze aan het lamoen is bevestigd op slijtage en vervang deze jaarlijks.
Foto's
- 'bijzondere wagens'
Duitse omnibus
Hollandse bakkerswagen
IJscowagen
transportwagen Van Gent & Loos
Circuswoonwagen
Belgische gevangentransportwagen
Duitse brandspuitwagen
Bierwagen
Bronnen, referenties en/of voetnoten
- M. Koenders wagenbouwer
- Leren mennen voor het koetsiersbewijs
- www.hessink.nl
